मानव सभ्यताको सम्पूर्ण इतिहास हेर्ने हो भने, ज्ञानको खोज दुई फरक बाटामा यात्रा गरिरहेको देखिन्छ — एउटा बाह्य संसारतर्फ उन्मुख वैज्ञानिक यात्रा र अर्को आन्तरिक संसारतर्फ लक्षित आध्यात्मिक यात्रा। विज्ञानले पदार्थ, ऊर्जा, समय, स्थान र ब्रह्माण्डको संरचना बुझ्न प्रयास गर्यो भने आध्यात्मले चेतना, आत्मा, अनुभूति, बोध र अस्तित्वको गहिरो रहस्यलाई महसुस गर्न खोज्यो। यी दुई धाराहरू लामो समयसम्म समानान्तर तर अलग–अलग धाराझैँ बगिरहे। कतै यी दुई भिडे, कतै एक–अर्कालाई निषेध गरे, त कतै पूरक बने। यही ऐतिहासिक, दार्शनिक र ज्ञानात्मक द्वन्द्वको पृष्ठभूमिमा “चेतनाको विज्ञान र विज्ञानको चेतना” भन्ने अवधारणा जन्मिएको हो।
बिज्ञापन
आजको युग विज्ञानको उत्कर्षको युग हो। उपग्रह, कृत्रिम बुद्धिमत्ता, क्वान्टम कम्प्युटर, जैव–प्रविधि, अन्तरिक्ष अन्वेषण। मानवले अकल्पनीय प्रगति गरेको छ। तर यो प्रगतिकै बीचमा मानिस मानसिक रूपमा अझ असन्तुष्ट, अशान्त, चिन्तित र अस्तित्वगत रिक्तताले ग्रस्त बनेको छ। आधुनिक मानिससँग सुविधा छ, तर शान्ति छैन। ज्ञान छ, तर बोध छैन। सूचनाको बाढी छ, तर बुद्धि दुर्लभ हुँदै गएको छ। यही विरोधाभासले एउटा गम्भीर प्रश्न उठाउँछ : के विज्ञानले सबै कुरा बुझ्न र समाधान गर्न सक्छ ? र यदि सक्दैन भने, के हामीलाई चेतनाको विज्ञान आवश्यक छैन ?
बिज्ञापन
चेतना भनेको मस्तिष्कको एक जैविक क्रिया हो भन्ने तर्क प्राचीन कालदेखि बहसको विषय रहँदै आएको छ। आधुनिक न्युरोसाइन्सले मस्तिष्कको संरचना, न्युरोनहरूको क्रिया, रासायनिक संकेतहरू आदिबारे ठूलो प्रगति गरेको छ। मानिस किन सोच्दछ, महसुस गर्छ, सपना देख्छ, निर्णय गर्छ — यी प्रश्नहरूलाई विज्ञानले केही हदसम्म बुझ्न थालेको छ। तर अझै पनि “म को हुँ?”, “चेतना के हो?”, “अनुभूति कहाँबाट जन्मिन्छ?” जस्ता प्रश्नहरू पूर्ण रूपमा उत्तरित भएका छैनन्। यही अपूर्णताको बिन्दुमा आध्यात्मिक चेतना प्रवेश गर्छ।
पूर्वीय दर्शन — विशेषतः वेद, उपनिषद्, बुद्ध दर्शन, तन्त्र र योग परम्पराले हजारौँ वर्षअघि चेतनाको सूक्ष्म अध्ययन गरिसकेका थिए। उनीहरूले चेतनालाई मस्तिष्कको उत्पादन मात्रै होइन, ब्रह्माण्डीय ऊर्जा र आत्मिक तत्त्वको अभिव्यक्ति माने। ध्यान, समाधि, आत्मबोध, कुन्डलिनी जागरण जस्ता अवधारणाहरू आजको वैज्ञानिक भाषामा अध्ययन हुन थालेका छन्। जब वैज्ञानिकहरूले ध्यानमा बसेका योगीहरूको मस्तिष्क तरंग, हृदयगति, न्युरो–प्रतिक्रिया मापन गर्न थाले, तब एउटा रोचक सत्य उजागर भयो — चेतना विज्ञानभन्दा परको तर विज्ञानद्वारा अवलोकन गर्न सकिने तत्त्व हो।
बिज्ञापन
“चेतनाको विज्ञान” भन्नाले चेतनाको अनुभवलाई वैज्ञानिक दृष्टिकोणबाट बुझ्ने प्रयास हो भने “विज्ञानको चेतना” भन्नाले विज्ञानलाई नै चेतनशील, नैतिक र मानवीय बनाउने प्रयत्न हो। यदि विज्ञानमा चेतना छैन भने, त्यो विनाशको साधन बन्न सक्छ — जस्तै आणविक हतियार, जैविक भाइरस, पर्यावरण विनाश आदि। तर यदि विज्ञान चेतना, करुणा, नैतिकता र आत्मबोधसँग जोडिन्छ भने, त्यो मानव सभ्यताको सबैभन्दा पवित्र उपकरण बन्न सक्छ।
आज विश्वले सामना गरिरहेका संकटहरू — जलवायु परिवर्तन, युद्ध, मानसिक रोग, सामाजिक विभाजन, पहिचान संकट, आत्महत्याको दर — यी सबै समस्याको जड नै चेतनाको अभाव हो। विज्ञानसँग समाधानका उपकरण छन्, तर दिशा दिने चेतना छैन। धर्मसँग नैतिक बोध छ, तर वैज्ञानिक व्याख्याको अभाव छ। त्यसैले अबको युगमा आवश्यक छ — विज्ञान र आध्यात्मको एकीकृत सोच। यही समन्वय “चेतनाको विज्ञान र विज्ञानको चेतना” को मूल आत्मा हो।
२१औँ शताब्दी विज्ञानको युग हो। प्रविधिको विकासले मानव जीवन सहज, द्रुत र सुविधा सम्पन्न बनाएको छ। तर, वैज्ञानिक सोचले मात्र मानिसलाई सन्तुलित, सुखी र समर्पित बनाउन सक्दैन जबसम्म त्यसमा आध्यात्मिक चेतनाको समावेश हुँदैन। वैज्ञानिक सोचले प्रकृति बुझ्ने, प्रयोग गर्ने र समस्याको समाधान गर्ने क्षमता दिन्छ भने अध्यात्मले आत्मा चिन्ने, प्रेम, सहिष्णुता र नैतिकता जस्ता मूल्यमा दृढ गराउँछ।
जब व्यक्ति वैज्ञानिक तर्कशीलता र आध्यात्मिक भावनाको सन्तुलनमा अघि बढ्छ, तब नैतिक, जिम्मेवार र संवेदनशील पनि बन्छ। यस्तो व्यक्तिको सोचले मात्र साँचो शान्ति र समृद्धि सम्भव बनाउँछ।आज विश्वमा भौतिक उन्नति त देखिन्छ, तर मानसिक अशान्ति, संघर्ष र असहिष्णुताले मानवता संकटमा छ। यस समस्याको समाधान वैज्ञानिक सोच र आध्यात्मिक चेतनाको साझा प्रयोगबाट मात्र सम्भव छ।वैज्ञानिक सोच र आध्यात्मिक चेतनाको समन्वय आधुनिक मानव जीवनका दुई महत्वपूर्ण आयाम हुन्, जसले जीवनलाई पूर्णता र गहिराइ प्रदान गर्छन्। वैज्ञानिक सोचले तर्क, प्रमाण र परीक्षणको माध्यमबाट संसारको भौतिक पक्षलाई बुझ्न सहयोग गर्छ भने आध्यात्मिक चेतना व्यक्तिको आन्तरिक शान्ति, जीवनको उद्देश्य र मानवीय मूल्यहरूलाई उजागर गर्छ। यी दुई बीचको समन्वयले मानिसलाई बाह्य र आन्तरिक दुबै पक्षबाट सन्तुलित विकास गर्न सक्षम बनाउँछ।
आजको आधुनिक युगमा जहाँ विज्ञानले असाध्यै प्रगति गरेको छ, त्यहीँ आध्यात्मिक चेतनाले मानिसलाई मानसिक शान्ति, नैतिकता र प्रेमको बाटो देखाउँछ। विज्ञानले उपलब्ध गराउने सुविधा र ज्ञानलाई आध्यात्मिक मूल्यहरूसँग जोडेर प्रयोग गर्दा मात्र सामाजिक र व्यक्तिगत जीवनमा सच्चा सुधार सम्भव हुन्छ। उदाहरणका लागि, विज्ञानले मानव स्वास्थ्य र प्रविधिमा प्रगति गराइरहेकै छ, तर मानिसको मन शान्त र दयालु नभएमा त्यो प्रगति अधूरो नै रहन्छ।त्यसैले, वैज्ञानिक सोच र आध्यात्मिक चेतनाको समन्वयले विश्वलाई केवल प्रविधिमा नभई मानव जीवनका गहिरा पक्षहरूमा पनि प्रगति गराउन आवश्यक छ। यसले जीवनलाई सन्तुलित, अर्थपूर्ण र समृद्ध बनाउन मद्दत गर्दछ।
विद्यालयदेखि नीति निर्माण तहसम्म, वैज्ञानिक सोच र आध्यात्मिक चेतनाको समन्वयले व्यक्तिको विवेक, समाजको स्थायित्व र राष्ट्रको समृद्धि सम्भव बनाउँछ। विज्ञानले साधनहरू प्रदान गर्छ, तर अध्यात्मले त्यसको सदुपयोग गर्ने दिशा देखाउँछ। शान्ति र समृद्धिका लागि यी दुई पक्षको संयोजन आजको युगको अपरिहार्य सूत्र हो।
विज्ञान र प्रविधिको विकासले जीवन सजिलो त बनाएको छ, तर यदि त्यसमा नैतिक मूल्य र आत्मचेतना नजोडिए भने प्रगति अधूरी नै रहन्छ। त्यसैले “वैज्ञानिक अध्यात्म” आवश्यक छ, जसले तर्कशीलता र आत्मबोधलाई सँगै मिलाउँछ। यो केवल धर्म वा ध्यान होइन, जीवन मूल्य र चेतनाको संयोजन हो। जब व्यक्ति वैज्ञानिक दृष्टिकोणसँगै आध्यात्मिक अनुशासनमा समर्पित हुन्छ, तब उसले आफ्नो कर्म मानवता र विश्वको हितमा प्रयोग गर्छ।
अध्यात्मले मनलाई स्थिरता, प्रेम र सहिष्णुताको बाटो देखाउँछ भने विज्ञानले समस्याको समाधान गर्छ। यी दुईको संयोजनले व्यक्तिमा विवेक, उत्तरदायित्व र वैश्विक दृष्टिकोण विकास गर्छ। यस्तो समन्वयले विश्वमा शान्ति, सहअस्तित्व र पर्यावरण सन्तुलन सम्भव बनाउँछ। वैज्ञानिक अध्यात्मले मात्र भविष्यका चुनौतीहरूलाई समाधान गर्न सकिन्छ र मानव सभ्यतालाई सन्तुलित तथा समृद्ध बनाउँछ।अध्यात्मबिनाको राजनीति, समाज नीति, अर्थनीति या हरेक वाद एवं चिन्तन सबै अपूरो छ भन्ने विषयले विश्वका हरेक बौद्धिकलाई घचघच्याएको छ। अध्यात्म जीवनमुक्तिको आधारशिला हो जसले व्यक्तिलाई गम्भीर र मानसिक रूपमा सन्तुलित बनाउँछ। आज विक्षिप्त समाजमा अध्यात्मिकताको आवश्यकतालाई धेरैले स्वीकार्न थालेका छन्। राजनीतिक अस्थिरता र सरकारको स्थिरता नहुँदा विकासमा अवरोध आउँछ, र यस्तो अवस्थामा अध्यात्मिक क्रियाकलापले विकासलाई सशक्त बनाउने भूमिका खेल्छ।
अध्यात्मले शरीरको मृत्यु पछिको आत्माको अमरता पुष्टि गर्दै मानवलाई भाइभावमा बाँध्छ र पवित्रता, शान्ति, प्रेमजस्ता गुणहरू बढाउन मद्दत गर्छ। यसले जीवनलाई सकारात्मक दृष्टिले हेर्न सिकाउँछ र व्यक्तिको चेतना उच्च बनाउँछ। अल्बर्ट आइन्स्टाइनले धर्म र विज्ञानलाई विरोधी नभई सहायक भएको बताउनु भएको छ, जसले भौतिक र अध्यात्मिक उन्नतिको महत्त्वलाई जोड्छ। भौतिकवादले शान्ति र आनन्दलाई बेवास्ता गर्दा जीवनको वास्तविक उद्देश्य भुलिन्छ, तर अध्यात्मिक मार्गले साँचो सुख र मोक्ष प्राप्तिको बाटो देखाउँछ।यसरी, अध्यात्म र भौतिकवादबीचको द्वन्द्वलाई सन्तुलन र विवेकपूर्ण चिन्तनबाट समाधान गर्न आवश्यक छ। दुवैको मेलमिलापले मात्र विश्वको उज्जवल भविष्य सम्भव छ।
यो अवधारणा एउटा नयाँ प्रकारको शिक्षा, नीति र जीवन–दर्शनको माग गर्छ। जहाँ विद्यार्थीलाई केवल गणित र प्रविधि होइन, ध्यान, आत्मचिन्तन, सहानुभूति र प्रकृतिसँग सम्बन्ध पनि सिकाइन्छ। जहाँ वैज्ञानिक अनुसन्धान केवल आविष्कारका लागि होइन, मानव कल्याण र ब्रह्माण्डीय सन्तुलनका लागि हुन्छ। जहाँ राजनेतामा केवल रणनीति होइन, चेतनाको उज्यालो पनि हुन्छ।“चेतनाको विज्ञान र विज्ञानको चेतना” मानव उत्थानको नयाँ मार्गरेखा हो। यो दुई विरोधी परम्पराको एकता होइन, दुई साँचो मार्गहरूको पुनर्मिलन हो। यो भविष्यको सभ्यता निर्माणका लागि आवश्यक बौद्धिक र आध्यात्मिक क्रान्ति हो। जब विज्ञानले चेतनालाई बुझ्छ र चेतनाले विज्ञानलाई मार्गदर्शन गर्छ, तब मात्र मानवता साँचो अर्थमा ‘प्रगतिशील’ बन्छ।
( उप्रेती कोष तथा लेखा नियन्त्रक कार्यालय मोरङका प्रमुख कोष नियन्त्रक हुन् ।)
